Niewierzący praktykujący

Religia jest w Polsce wszechobecna, co najbardziej odczuwają osoby, które starają się od niej oderwać. Wpływ Kościoła katolickiego widać w sferze publicznej, w przestrzeni. Krzyże, pomniki, kościoły, symbole widać wszędzie. One przypominają i nie pozwalają uciec od pamiętania o tym, że „jestem ateistą i jestem w mniejszości”. A nagłaśnianie wpływu Kościoła na politykę i rozstrzygnięcia oraz regulacje spraw takich jak in vitro, aborcja, ostatnio gender, też nie pomaga – mówi dr Radosław Tyrała.

Tomasz Borejza/Onet: Twoje badania pokazują, że gros polskich ateistów zagląda do kościoła. Dużo jest w Polsce ateistów katolików lub mówiąc inaczej ludzi niewierzących, ale mimo to praktykujących?

Dr Radosław Tyrała*: Ateista katolik i niewierzący praktykujący to nie jest to samo. To pierwsze określenie ma swoje bardzo konkretne znaczenie.

Czym się różnią?

Ateizm katolicki to postawa niereligijna, która jest realizowana na bazie katolickich schematów. One są przyswajane w czasie dorastania, bo większość przebadanych przeze mnie polskich niewierzących to tak zwani konwertyci. Ponad 80 proc. z nich dorastało w religii katolickiej, by porzucić ją gdzieś na drodze życie. Zdecydowana mniejszość dorastała w ateistycznych domach, w których religia nie miała znaczenia.

To ma swoje konsekwencje.

Jakie?

Konwertyci odnoszą się negatywnie w pierwszej kolejności do tradycji religijnej, z której pochodzą i, do których jest im najbliżej. W Polsce tą tradycją jest katolicyzm. To ma na przykład takie konsekwencje, że część z nich deklaruje, iż nie wierzy w Boga, ale takiego Boga, jaki jest w Biblii. Takiego, z którym najczęściej się stykali. Ważne są pewne rytuały, wydarzenia. Dużą rolę mają na przykład święta, z którymi wiążą się określone skojarzenia. Jest się człowiekiem niereligijnym, ale żyje w kontekście określonej religii. Pamiętajmy, że nawet jeżeli ateistów jest 10 proc., to wciąż jest to mniejszość otoczona przez osoby religijne i to jest dla nich punkt odniesienia.

Gorące uczucia

Zachodni ateizm to przede wszystkim religijna obojętność. U nas jest inaczej i relacja nie jest obojętna – jest gorąca?

Są bardzo ciekawe badania amerykańskiego socjologa Phila Zuckermana, który przeprowadził prawie 200 wywiadów wśród osób niewierzących w Szwecji i Danii. To kraje, gdzie religia po prostu z czasem „wyblakła”. Tam kilkadziesiąt procent osób deklaruje się jako ludzie niewierzący, ale ich niereligijność wygląda całkiem inaczej. Pytani o proces odchodzenia od religii, nie umieli go nawet zrekonstruować. Nie mieli od czego odchodzić. Nie ma kwestii negatywnego odniesienia, bojowości, budowania ruchów społecznych. Nie ma takiej potrzeby. Jest, jak jest. Religia jest nieobecna.

Ateizm katolicki to postawa niereligijna, która jest realizowana na bazie katolickich schematów. One są przyswajane w czasie dorastania, bo większość przebadanych przeze mnie polskich niewierzących to tak zwani konwertyci. Ponad 80 proc. z nich dorastało w religii katolickiej, by porzucić ją gdzieś na drodze życie. Zdecydowana mniejszość dorastała w ateistycznych domach, w których religia nie miała znaczenia

W Polsce ateiści to niewielka wyspa na morzu religii?

I to religii wzmożonej, która wzbudza emocje. Co ciekawe sporo niewierzących osób, które spotkałem w trakcie badań, miało świadomość, że może istnieć postawa całkowitej obojętności religijnej i tęskniły za czymś takim. Był to dla nich stan docelowy. Wymarzony. Optymalny. Ale wiedzieli, że tak się w ich przypadku nie da.

Jaki jest ich stosunek do katolicyzmu?

Zależy jak zdefiniować katolicyzm. Jeżeli przez pryzmat instytucji, to jednomyślnie negatywny. Chodzi na przykład o niezgodę na podejmowane przez Kościół próby współpracy z politykami w kwestiach uznawanych przez hierarchię za moralnie istotne. W czasie badań zadałem dwa pytania: jakie emocje wywołuje w nich religia w ogóle i jakie wywołuje katolicyzm z instytucjonalną otoczką. Poziom niechęci, gdy chodzi o religię w ogóle, wynosił około 55 proc. Gdy chodziło o instytucjonalny Kościół, to sięgał on niemal 90 proc.

Skąd biorą się tak negatywne emocje?

To kwestia percepcji. Religia jest w Polsce wszechobecna, co najbardziej odczuwają osoby, które starają się od niej oderwać. Wpływ Kościoła katolickiego widać w sferze publicznej, w przestrzeni. Krzyże, pomniki, kościoły, symbole widać wszędzie. One przypominają i nie pozwalają uciec od pamiętania o tym, że „jestem ateistą i jestem w mniejszości”. A nagłaśnianie wpływu Kościoła na politykę i rozstrzygnięcia oraz regulacje spraw takich jak in vitro, aborcja, ostatnio gender, też nie pomaga.

Często mówi się: co niewierzącym do Kościoła, skoro do niego nie należą. Ale z drugiej strony pada pytanie niewierzących o to, co Kościołowi do nas i dlaczego wkracza w nasze życie?

Myślę, że niewierzący do Kościoła i religii nie mieliby nic, gdyby Kościół i religia – w ich percepcji, bo cały czas mówimy o niej – nie próbowała wkraczać „z buciorami” w ich życie. Kwestii zapalnych jest dużo i raz po raz pojawiają się kolejne.

Wojna kulturowa?

To brzmi tak, jakby ateiści czuli się dyskryminowani ze względów religijnych?

Czują się. Jeżeli treść konkretnej doktryny religijnej stanowi motywację dla stosowanych rozwiązań prawnych i nikt tego nawet nie ukrywa, bo uważa to za moralnie pożądane, to dla nich jest to forma dyskryminacji. Oni to odczuwają zupełnie inaczej. Jako narzucanie im moralności wywiedzionej z religii, która nie jest ich religią. Pojawia się konflikt, o którym czasami mówi się już w kategoriach wojny kulturowej. Widać to po tym, że sprawy takie jak choćby ubiegłoroczny konflikt wokół gender, stają się niezwykle zapalne.

Konflikt będzie się zaostrzać?

Nie widzę sygnałów, by miał się dalej nie zaostrzać. Raczej widzę, że pojawiają się kolejne kwestie zapalne. Kto jeszcze kilka lat temu mógłby pomyśleć, że takie rzeczy będą się dziać wokół wziętej z nauk społecznych kategorii gender. Spraw, które mogą posłużyć do zaognienia konfliktu, gdyby ktoś chciał go zaogniać, jest całe mnóstwo. A chęci niestety nie brakuje i sięga się po nie bardzo często. Jest coraz więcej sygnałów, że konserwatywne skrzydło Kościoła zmierza w kierunku jakiejś nowej „kontrreformacji”.

Niewierzący praktykujący

Zejdźmy z poziomu „makro” i wróćmy do pytania o to, jak wielu niewierzących to ludzie praktykujący?

Do kościoła chadza ok. 15 proc. Do chodzenia „pod naciskiem” przyznawało się prawie 30 proc., ale to wynik tego, że w mojej próbie była nadreprezentacja ludzi młodych.

Jak wielu ateistów chrzci dzieci?

Około 75 procent z tych, którzy mieli dzieci – ochrzciło je.

Śluby kościelne?

Też większość się na nie decyduje.

Dlaczego to robią?

Polska religijność jest mocno zrytualizowana. Często podnoszą to publicyści, którzy mówią o religijności płytkiej, bezrefleksyjnej. Odpowiednia oprawa rytuałów przejścia – narodziny dziecka, ślub – jest u nas bardzo ważna. Dotyczy to nawet tych ludzi, których religijność jest letnia lub nieistniejąca.

Nie wierzą, ale praktykują?

Na to wychodzi, ale owo „praktykowanie” ma różne twarze. Z wywiadów wynikało, że polscy niewierzący nie mają problemu z przyznawaniem się do swojego ateizmu, ale jak rozmawiamy o chrzcie dzieci, to sprawa już nie dotyczy tylko ich, ale relacji ich dziecka z otoczeniem. Prawa do współdecydowania oczekują dziadkowie, teściowie, a czasem partnerzy. Dokonanie rytuału staje się sprawą istotną dla relacji społecznych i rodzinnych.

Możesz być w Polsce niewierzącym przez długie lata i nie mieć z tego tytułu żadnych problemów, ale pojawiają się biograficzne „wąskie gardła”, gdy normy cię dopadają. Rodzice, partnerzy, znajomi mają oczekiwania i pretensje. Twój styl życia wchodzi z nimi w kolizję. Ty jako ateista, mniejszość – uginasz się i ulegasz presji. To nawet nie jest kwestia otwartych uprzedzeń innych, tylko raczej percepcji tego, co ludzie od ciebie chcą.

W przypadku części z badanych było tak, że wierzące otoczenie zaakceptowało ich wybór światopoglądowy i przestało kierować swoje oczekiwania. Nie chodzisz do kościoła? Ok. Tylko dziecko to jednak powinieneś ochrzcić, bo dzieci się chrzci. Ślub też lepiej wziąć kościelny. Ale już na przykład zostania chrzestnym ci nie zaproponuje. Nawet jak jesteś moim bratem lub siostrą…

Możesz być w Polsce niewierzącym przez długie lata i nie mieć z tego tytułu żadnych problemów, ale pojawiają się biograficzne „wąskie gardła”, gdy normy cię dopadają. Rodzice, partnerzy, znajomi mają oczekiwania i pretensje. Twój styl życia wchodzi z nimi w kolizję. Ty jako ateista, mniejszość – uginasz się i ulegasz presji. To nawet nie jest kwestia otwartych uprzedzeń innych, tylko raczej percepcji tego, co ludzie od ciebie chcą

Chrzestnych też było sporo. 30 proc.?

Mniej więcej.

Bycie chrzestnym to chyba nawet więcej niż chrzczenie własnego dziecka.

Właśnie. Więcej czy mniej? Wypada przyjąć taką propozycję? Wypada ją wystosować? Nie mamy w Polsce jasnych norm zachowania dla takich sytuacji. Czasami pojawiają się silne konflikty. To sytuacja graniczna, dziwna. Jedna z kobiet, z którymi rozmawiałem, opowiadała, że będąc już osobą niewierzącą, dostała propozycję bycia matką chrzestną od swojej niewierzącej siostry. Mówiła, że było to dla niej bardzo trudne. Kiedy pytała, „dlaczego ja”, to oprócz odpowiedz oczywistej, że jest rodziną, pojawiała się i taka, że jest niewierząca, więc będzie im bliżej i lepiej się zrozumieją.

Ktoś wybiera niewierzącą matkę chrzestną, bo…

…sam jest niewierzący.

A co ksiądz na to?

Z tego, co wiem w Polsce system weryfikacji takich spraw działa kiepsko i one przechodzą. Jeżeli – tak przynajmniej było jeszcze kilka lat temu – nie powiesz wprost, że jesteś ateistą, to nie ma problemu. Może na fali widocznej kontrreformacji, to się zmieni. Są zresztą sygnały, że już się zmienia. Słyszałem o parafiach, gdzie księża mają oczekiwania, by chrzestnymi były osoby – jak to mówią – „nieskalane”.

Tylko wtedy okazuje się, że coraz trudniej takie osoby znaleźć i jest problem.

Ateista bez instrukcji

Jak ateiści godzą światopogląd z uczestniczeniem w praktykach religijnych?

Istnieje przekonanie o tym, że jest jakaś czysta niewiara. Taki typ idealny. Podobnie jak myśli się o nim w wypadku katolików. I tak samo jak u katolików niewiele osób do niego dorasta i jest cały wachlarz odcieni. Polski ruch wolnomyślicielski ma wprawdzie ponad 100 lat, ale też zawiłą historię i o jej fragmentach woli zapomnieć. Ten najnowszy ma 10, może kilkanaście lat. Dopiero pojawiają się wzorce tego, jak być konsekwentnym niewierzącym. Na razie wypracowanych ścieżek nie ma i ateiści się gubią, próbują wypracować je na własną rękę. Często wchodzą w kolizję z otoczeniem. Na przykład w Stanach takie wzorce i ścieżki już są, łatwiej być konsekwentnym niewierzącym. Są nawet podręczniki dla rodzin. Podpowiedzi, jak odpowiadać na trudne pytania dzieci.

W Polsce ludzie nie wiedzą, jak sobie z nimi radzić?

Tym bardziej że dziecko idzie do przedszkola i słyszy zupełnie co innego od przedszkolanek, katechetów albo kolegów, niż usłyszało w domu. Kiedy dziecko jest ochrzczone, to pojawia się kwestia kolejnych sakramentów. Presji na pierwszą komunię ze strony dziecka, która często nie ma religijnego charakteru, a raczej chodzi o te wszystkie rowery, konsole, smartfony i quady, które dostają znajomi. Robić to czy nie robić? Ateiści mają z tym ogromne problemy, a decyzje bywają bardzo trudne i obciążające. Pojawiają się dylematy moralne. Poczucie wewnętrznego rozdarcia. Tego, że pewnych rzeczy ateista robić nie powinien, a robi, bo nie widzi innego wyjścia. Brakuje też świeckich alternatyw, dla religijnych rytuałów przejścia. Śluby humanistyczne dopiero wkraczają do Polski. Z resztą też jest problem.

Myślisz, że to sytuacja podobna do takiej, w której człowiek religijny jest zmuszony do postępowania wbrew zasadom własnej religii?

To, czym wypełnimy formę wierzący – niewierzący, to jest kwestia drugorzędna. Mechanizm jest bardzo podobny.

Dr Radosław Tyrała – socjolog pracujący na Wydziale Humanistycznym AGH, autor książki „Bez Boga na co dzień”.

źródło
http://wiadomosci.onet.pl/religia/niewierzacy-praktykujacy/8v409